Een casus: de notaris gaat op verzoek van een partij naar een ziekenhuis voor het opstellen van een testament. Nadien wordt dit testament betwist omdat getuigen verklaren dat de inhoud van het testament ‘het dictum’ niet zou zijn voorgelezen in voortdurende en ononderbroken aanwezigheid van de twee getuigen.
De nietigheid wordt gevorderd van het notarieel testament vermits getuigen bij een openbaar of notarieel testament aanwezig moeten zijn bij alle essentiële fases van het testament inbegrepen het dictaat door de testator. De procedure werd gevoerd zowel tussen de erfgenamen onderling als t.a.v. de notaris. Er werd klacht met burgerlijke partijstelling neergelegd in handen van de Onderzoeksrechter. De Raadkamer besliste tot buitenvervolgingstelling van de notaris.
Nadien werd de valsheid nogmaals aangevoerd in de burgerlijke procedure.
Kan dit?
- Het onderscheid tussen de strafrechtelijke valsheidprocedure en de burgerlijke valsheidsprocedure.
Het antwoord is ja; de voorwaarden die van toepassing zijn voor de burgerlijke valsheid en de strafrechtelijke valsheid zijn niet identiek in hun toepassingsvereisten, o.a. wat betreft het opzet. De buitenvervolgingstelling door een Onderzoeksrechter heeft niet de waarde van een rechterlijk gewijsde; buitenvervolgingstelling is immers geen vrijspraak. De valsheidsprocedure kan nog worden gesteld in het burgerlijk geschil.
2. De burgerlijke valsheidsprocedure.
A. De notaris als procespartij: ja of neen?
Het antwoord is ja en neen; De vordering tot nietigverklaring van het testament vereist niet dat de notaris van het testament in de zaak wordt betrokken, gezien de burgerlijke valsheidprocedure niet gerechtigd is tegen een persoon maar tegen een stuk. Een vordering gericht tegen de notaris rechtstreeks, is in beginsel ontoelaatbaar doch dient te worden beoordeeld als een vordering in gemeenverklaring. Met een dergelijke vordering beoogt de eisende partij de gemeenverklaring van de tussen te komen rechterlijke beslissing aan de notaris. Hierdoor kan de erfgenaam vermijden dat de notaris naderhand zou voorhouden dat de uitspraak hem/haar niet kan worden tegengeworpen. Aan een dergelijke vordering spruit geen procesverhouding voort tussen de erfgenamen en de notaris zodat ook geen veroordeling kan worden gevorderd en het louter een bewarende maatregel betreft.
B. Wat met de authentieke bewijswaarde van de notariële akte?
Geen (tegen)getuigenbewijs toegelaten; In de notariële akte wordt melding gemaakt van de tussenkomst van getuigen bij de redactie van het testament en hun permanente aanwezigheid bij de voorlezing van het testament en de ondertekening ervan. Deze vermeldingen hebben met toepassing van artikel 1319 B.W. authentieke bewijskracht zodat deze enkel hun specifieke bewijskracht kunnen verliezen middels een burgerlijke of strafrechtelijke valsheidsprocedure.
Bewijs door getuigen of door andere middelen is niet toegelaten.
C. Is de burgerlijke rechter – na buitenvervolgingstelling door de Raadkamer – nog gebonden door artikel 898 Ger. W (bijzonder onderzoek ter zitting) en wat moet worden neergelegd ?
Het antwoord is ja; het Hof kan eisen dat een fotografische afdruk van het testament ter zitting wordt neergelegd.
Eisers stellen dat het testament nietig is omdat de getuigen die enkel zouden hebben ondertekend zonder aanwezig te zijn geweest bij het voorlezen van het testament.
De rechtbank dient dan te onderzoeken of de akte nietig is als openbaar testament.
De rechter die geen uitspraak kan doen zonder een oordeel te vellen over het van valsheid betichte stuk, is verplicht :
- de persoonlijke verschijning van partijen te bevelen,
- alsook de neerlegging van het testament ter griffie voor de zitting
- en de ondervraging van partijen ter zitting. (artikel 898 Ger. W.)
Gezien de originele authentieke akte voorafgaand niet kan worden neergelegd volstaat een fotografische afdruk voor de neerlegging. Deze akte zal ter zitting door de voorzitter worden vergeleken met de authentieke akte die door de notaris zal worden getoond bij gelegenheid van de persoonlijke verschijning van partijen, waarna de voorzitter hiervan een proces-verbaal zal opmaken.
Ondertussen blijft een fotografische afdruk neergelegd onder de minuten van de notaris om in de plaats te treden van het originele stuk tot wanneer dit zal worden teruggegeven door de Voorzitter. De notaris is gerechtigd om van deze fotografische afdruk uitgiftes af te leveren met vermelding van het proces-verbaal van het zittingsverslag dat werd opgemaakt zolang het origineel niet terug ter beschikking is.
D. Kan dergelijke omslachtige procedure worden voorkomen?
De formele valsheidprocedure kan slechts worden uitgesloten wanneer de authentieke vaststellingen worden tegengesproken door :
- andere vaststellingen in de akte zelf, vaak eerder een materiële misslag in plaats van een echte valsheid,
- een andere authentieke akte , maar met een gelijkwaardige bewijskracht,
- of wanneer de valsheid ipso facto blijkt uit het onderzoek van de akte zelf, zonder enige onderzoeksmaatregel , b.v. de vermelding van een getuige die overleden was op het ogenblik van de akte zelf.
E. En wat na het verhoor van de notaris en aanvullend van de getuige(n)?
Indien de rechtbank / het Hof tot de overtuiging komt dat zowel het dicteren van het testament als het voorlezen ervan niet zou hebben plaatsgevonden in de constante aanwezigheid van de getuigen, is aan een fundamentele formaliteit niet voldaan omdat de getuigen moeten:
- zien dat er gedicteerd wordt door de erflater
- horen wat er gedicteerd wordt door de erflater
- zien dat het dictaat geschreven wordt door de notaris
- horen voorlezen door de notaris wat er geschreven werd.
Als deze formaliteiten niet bewezen voorkomen (het is een plechtige akte), dan is er sprake van een vals testament en wordt het testament nietig verklaard.
Er kan geen sprake zijn van een omvorming naar een internationaal testament gezien de formaliteiten gelden op straffe van nietigheid.
Gevolg: De rechtbank / het Hof zal het nietige originele testament – dat overhandigd werd door de notaris tijdens diens persoonlijk verhoor – behouden en formeel in beslag nemen. De notaris is aansprakelijk voor zijn/haar fout.
Mr. René KUMPEN